Khủng hoảng gạo tại Nhật Bản: Cơ hội vàng cho gạo Việt vươn tầm quốc tế

Gạo từ kho dự trữ của chính phủ Nhật Bản được bày bán ở một siêu thị của công ty Ito-Yokado ở Tokyo hồi cuối tháng Năm. Ảnh: Kyodo

Khủng hoảng gạo Nhật Bản

Giữa thị trấn ven biển Atami, hình ảnh cặp vợ chồng lớn tuổi rời cửa hàng tay trắng vì không mua được gạo trợ giá phản ánh thực trạng nhức nhối: Nhật Bản đang trải qua một cuộc khủng hoảng gạo nghiêm trọng nhất trong nhiều thập niên qua. Dù chưa đến mức thiếu đói, nhưng việc người dân xếp hàng dài để mua gạo giá rẻ, giá bán lẻ vượt 4.000 yên/5kg, hay kho dự trữ quốc gia giảm kỷ lục xuống còn 1,53 triệu tấn – thiếu hụt tới 400.000 tấn – cho thấy hệ thống an ninh lương thực của một cường quốc phát triển đang bị đe dọa nghiêm trọng.

Nguyên nhân không chỉ đến từ đợt nắng nóng khốc liệt năm 2023 khiến sản lượng và chất lượng gạo suy giảm, mà còn xuất phát từ những bất cập trong chính sách nông nghiệp kéo dài hàng thập kỷ. Chính sách “set-aside” – trả tiền cho nông dân để không trồng lúa nhằm giữ giá cao – dù đã bị bãi bỏ từ năm 2018, nhưng hệ quả của nó vẫn còn dai dẳng. Việc hạn chế nhập khẩu gạo để bảo hộ nông dân nội địa khiến Nhật Bản gần như đóng cửa thị trường, thiếu linh hoạt khi đối mặt với khủng hoảng.

Trong khi đó, hệ thống phân phối do các hợp tác xã nông nghiệp (JA) vận hành dù chiếm tới 40% thị phần tiêu thụ gạo, lại không thể cạnh tranh kịp với nhu cầu tăng vọt từ chuỗi nhà hàng, thương lái, và người tiêu dùng cá nhân. Việc chính phủ buộc phải phá lệ, tung 210.000 tấn gạo từ kho dự trữ quốc gia ra thị trường – dù không có thiên tai – càng cho thấy tính nghiêm trọng của tình hình. Song do phần lớn gạo này là gạo lứt, thiếu cơ sở xay xát và vận hành kém hiệu quả, chỉ 10% đến được tay người dân tính đến cuối tháng 4/2025.

Những yếu tố khác như lạm phát, xu hướng tích trữ sau cảnh báo động đất Nankai Trough và dân số người nước ngoài tăng đột biến năm 2024 càng đẩy nhu cầu lên cao, tạo vòng xoáy khủng hoảng. Tất cả làm dấy lên câu hỏi lớn về tính bền vững của chính sách lúa gạo Nhật Bản trong thế kỷ 21.

Từ đối tác tiềm năng đến chiến lược tái định hình chuỗi cung ứng

"Gạo phát thải thấp" của Việt Nam sẽ lên đường đến Nhật Bản vào ngày 5/6.

Trong bối cảnh Nhật Bản quay cuồng vì khủng hoảng gạo, Việt Nam – nhà sản xuất gạo lớn thứ năm thế giới – bất ngờ nổi lên như một giải pháp không chỉ ngắn hạn mà còn mang tầm chiến lược. Với sản lượng ổn định, chi phí cạnh tranh, năng lực cung ứng ngày càng chuyên nghiệp hóa và đặc biệt là sự chủ động chuyển hướng sang giống gạo Japonica phù hợp khẩu vị người Nhật, Việt Nam đang bước vào “khoảnh khắc vàng” để tăng tốc trong cuộc đua toàn cầu hóa nông sản.

Bước ngoặt mang tính biểu tượng là sự kiện ngày 5/6, khi Việt Nam xuất khẩu thành công 500 tấn gạo phát thải thấp đầu tiên sang Nhật Bản – không chỉ là lần đầu tiên của Việt Nam, mà còn là lần đầu tiên trên thế giới gạo “xanh” được thương mại hóa quốc tế. Với giá bán lên tới 820 USD/tấn – cao gấp đôi mức gạo trắng 5% tấm thông thường – gạo Việt không chỉ cung cấp sản lượng, mà còn định hình chuẩn mực chất lượng mới.

Song song với cơ hội là thách thức. Thị trường Nhật nổi tiếng khắt khe về chất lượng, dư lượng thuốc bảo vệ thực vật, truy xuất nguồn gốc. Vì vậy, Việt Nam không thể đi theo mô hình “lấy số lượng làm đầu” mà buộc phải chuyển mình sang chuỗi giá trị gia tăng cao: từ canh tác chuyên biệt, ứng dụng công nghệ sinh học, tới hệ thống kiểm định chất lượng theo chuẩn quốc tế.

Các doanh nghiệp xuất khẩu cũng xác định rõ rằng, không thể cạnh tranh tại thị trường cao cấp như Nhật Bản nếu thiếu liên kết vùng nguyên liệu, thiếu liên doanh kỹ thuật, thiếu trung tâm hỗ trợ phát triển giống lúa Japonica. Sự đồng hành từ phía Nhật Bản – về vốn, công nghệ, thị trường – sẽ là đòn bẩy để thúc đẩy quá trình này.

Bên cạnh lợi ích thương mại, gạo phát thải thấp còn mang ý nghĩa chính trị – kinh tế lớn trong bối cảnh thế giới đối mặt với biến đổi khí hậu. Nhật Bản vốn có xu hướng tiêu dùng “xanh” là thị trường lý tưởng để Việt Nam dẫn đầu trào lưu cung ứng nông sản bền vững.

Cuộc khủng hoảng gạo hiện tại tại Nhật Bản là hệ quả của sự kết hợp giữa các cú sốc khí hậu, chính sách bảo thủ và hệ thống phân phối lỗi thời. Tuy nhiên, trong nguy có cơ. Việt Nam – với vai trò nhà cung cấp có năng lực, có chiến lược và đang chuyển mình mạnh mẽ – có cơ hội hiếm có để khẳng định vị thế mới.

Nếu tận dụng tốt, Việt Nam không chỉ đóng vai “người giải cứu” tạm thời cho Nhật Bản, mà còn vươn lên thành đối tác chiến lược, giúp định hình lại chuỗi giá trị gạo toàn cầu theo hướng xanh – sạch – bền vững. Đây không chỉ là cuộc chơi của doanh nghiệp, mà còn là câu chuyện về địa chính trị lương thực châu Á trong kỷ nguyên hậu khủng hoảng.

Cả nước có 152 doanh nghiệp đủ điều kiện làm thương nhân kinh doanh xuất khẩu gạo

Bộ Công Thương thu hồi 10 giấy chứng nhận kinh doanh xuất khẩu gạo

Gạo Việt tăng giá nhẹ giữa biến động thị trường toàn cầu