Sầu riêng Việt: Từ “trái cây tỷ đô” đến bài học về phát triển bền vững

Sầu riêng Việt: Từ “trái cây tỷ đô” đến bài học về phát triển bền vững. Ảnh Internet

Từ trái cây vua đến khủng hoảng chất lượng

Chỉ trong ba năm, sầu riêng từ một loại trái cây vùng nhiệt đới đã vươn lên thành “ngôi sao sáng” của nông sản Việt Nam với hơn 3,2 tỷ USD kim ngạch năm 2024, chiếm gần 47% tổng xuất khẩu toàn ngành rau quả. Thậm chí, đã có thời điểm Việt Nam vượt qua Thái Lan về khối lượng xuất khẩu sang thị trường Trung Quốc – vốn tiêu thụ tới 90% lượng sầu riêng Việt Nam xuất khẩu chính ngạch.

Thế nhưng, tăng trưởng quá nhanh lại đi kèm với hàng loạt vấn đề cố hữu: vùng trồng mở rộng thiếu kiểm soát, sản xuất manh mún, đầu vào vật tư nông nghiệp không được giám sát, hệ thống mã số vùng trồng và cơ sở đóng gói bị lạm dụng, năng lực kiểm nghiệm và kiểm dịch còn hạn chế.

Nghiêm trọng hơn, từ tháng 3/2024, Trung Quốc – thị trường chủ lực – liên tục cảnh báo về dư lượng Cadimi trong sầu riêng Việt Nam vượt ngưỡng cho phép. Trong khi đó, EU và một số nước châu Á khác cũng đã lên tiếng, cho thấy nguy cơ lan rộng của sự cố này ra toàn thị trường quốc tế.

Cadimi – kim loại nặng độc hại – xâm nhập vào trái cây qua đất và nước tưới bị nhiễm bẩn, thường do lạm dụng phân bón hóa học có gốc lân, đặc biệt là phân DAP. Theo doanh nghiệp Enfarm, hơn 70% diện tích vườn được kiểm tra cho thấy bị nhiễm Cadimi do bón thừa phân lân, có nơi sử dụng gấp đôi, thậm chí gấp ba lần lượng khuyến nghị. Ngoài ra, phân hữu cơ tự chế cũng bị phát hiện chứa Cadimi vượt ngưỡng do tận dụng bùn thải, rác hữu cơ không kiểm soát.

Hệ quả đã rõ ràng: 4 tháng đầu năm 2025, kim ngạch xuất khẩu sầu riêng sụt giảm 61%, kéo theo sự đi xuống của toàn ngành rau quả. Hàng loạt lô hàng bị trả về, doanh nghiệp mất chi phí logistics, người dân chật vật tìm đầu ra. Uy tín quốc gia bị đe dọa.

Bắt bệnh đúng để trị tận gốc

Ông Đặng Phúc Nguyên, Tổng thư ký Hiệp hội Rau quả Việt Nam.

Theo ông Đặng Phúc Nguyên – Tổng Thư ký Hiệp hội Rau quả Việt Nam, vấn đề Cadimi không đơn thuần là sự cố kỹ thuật, mà là hệ quả tích tụ của nhiều năm buông lỏng quản lý chất lượng, phát triển tự phát và thiếu liên kết trong chuỗi giá trị.

Từ sản xuất đến xuất khẩu, ngành sầu riêng vẫn dựa trên một hệ thống rời rạc: người dân tự lo vật tư đầu vào, thương lái gom hàng không truy xuất nguồn gốc, mã số vùng trồng bị mượn dùng sai mục đích. Năng lực kiểm định phân bón, thuốc bảo vệ thực vật và chất lượng trái cây còn yếu – cả về nhân lực lẫn trang thiết bị. Việc lấy mẫu xét nghiệm chỉ mang tính đại diện, không bao quát được toàn vùng, khiến kết quả kiểm nghiệm tại Việt Nam chênh lệch so với nước nhập khẩu.

Từ thực tiễn đó, các chuyên gia tại hội thảo đề xuất một loạt giải pháp “chữa tận gốc”:

Thứ nhất, thiết lập hệ thống giám sát chất lượng từ gốc, áp dụng kiểm nghiệm bắt buộc tại vườn và cơ sở đóng gói, tăng cường số lượng phòng kiểm định được công nhận quốc tế.

Thứ hai, xử lý nghiêm vi phạm về sử dụng sai mã vùng, tồn dư hóa chất, gian lận thương mại. Công khai tên doanh nghiệp vi phạm để tạo sức răn đe.

Thứ ba, đầu tư công nghệ số: bản đồ đất nhiễm Cadimi, nền tảng truy xuất mã vùng minh bạch, hệ thống cảm biến cảnh báo sớm rủi ro trước mùa vụ.

Thứ tư, xây dựng lại mô hình canh tác bền vững: quy hoạch vùng trồng tập trung, kiểm soát vật tư đầu vào, chuyển sang sử dụng phân bón vi sinh và hữu cơ sạch, cho đất nghỉ theo chu kỳ khoa học.

Chuyển từ xuất khẩu bằng số lượng sang xuất khẩu bằng chất lượng

Không thể phát triển ngành hàng tỷ USD chỉ dựa vào tăng sản lượng.

Bài học từ sầu riêng cho thấy một thực tế rõ ràng: Không thể phát triển ngành hàng tỷ USD chỉ dựa vào tăng sản lượng. Trong khi thị trường quốc tế ngày càng khắt khe với các tiêu chuẩn an toàn thực phẩm và truy xuất nguồn gốc, thì Việt Nam vẫn đang “loay hoay” với cơ sở dữ liệu rời rạc và hạ tầng logistics nông nghiệp yếu kém.

Theo bà Nguyễn Thị Thành Thực – Chủ tịch Auto Agri, việc chưa có chợ đầu mối, trung tâm kiểm nghiệm và kiểm dịch tại các vùng sản xuất trọng điểm như Tây Nguyên khiến doanh nghiệp tốn chi phí lớn và chậm trễ trong kiểm soát chất lượng. Bà cho rằng cần xây dựng thương hiệu quốc gia cho sầu riêng Việt Nam, thay vì để từng doanh nghiệp đơn lẻ đối mặt với rủi ro thị trường.

Bộ NN&MT hiện đã ban hành dự thảo quy trình kiểm soát an toàn thực phẩm với sầu riêng và rà soát lại tiêu chuẩn quốc gia TCVN 10739:2015. Đây là bước đi cần thiết nhưng chưa đủ. Cần thiết lập một chiến lược quốc gia về nông sản chủ lực, nơi cơ quan nhà nước, hiệp hội ngành hàng, doanh nghiệp và nông dân cùng phối hợp từ giống – đất – phân bón – thu hoạch – bảo quản đến xuất khẩu.

Phát biểu kết luận hội thảo, nhà báo Phùng Công Sưởng – Tổng Biên tập Báo Tiền Phong – nhấn mạnh: "Chúng ta từng có thời điểm đứng đầu thế giới về xuất khẩu sầu riêng. Nhưng nếu không quản trị tốt chất lượng và chuỗi cung ứng, thành quả này sẽ sớm bị đánh mất."

Từ sự cố Cadimi, ngành sầu riêng không chỉ cần một cuộc “giải cứu” ngắn hạn mà đòi hỏi một cuộc tái thiết toàn diện. Muốn sầu riêng tiếp tục là “trái cây vua” trên thị trường quốc tế, Việt Nam phải thay đổi từ tư duy sản xuất – xuất khẩu số lượng sang quản trị chất lượng, từ tự phát sang chuyên nghiệp, từ giải pháp tình thế sang chiến lược dài hạn. Trong nguy có cơ. Nhưng chỉ khi hành động đồng bộ, quyết liệt và minh bạch, trái sầu riêng Việt mới thực sự vững vàng trên bản đồ nông sản toàn cầu.

Ngành sầu riêng Việt Nam trước cơ hội bứt phá: Cần kiểm soát chất lượng để phát triển bền vững

Siết chặt kiểm soát chất lượng, nâng tầm thương hiệu sầu riêng Việt Nam

Ngành rau quả “lao đao” đầu năm 2025, vải thiều trở thành điểm tựa