Giữ lửa truyền thống, thổi hồn tinh hoa vào từng sản phẩm gốm Phù Lãng

Gìn giữ nét Kinh Bắc xưa

Giữa "thủ phủ" công nghiệp Bắc Ninh, làng gốm Phù Lãng nằm yên bình bên bờ sông Cầu, chứa đựng nhiều câu chuyện huyền thoại về một làng nghề truyền thống. Trải qua lịch sử thăng trầm, có những lúc làng nghề tưởng chừng đã bị mai một. Tuy nhiên, khoảng hơn 10 năm trở lại đây, cùng với sự vào cuộc của chính quyền địa phương và sự năng động của lớp nghệ nhân trẻ, nghề gốm Phù Lãng đã chuyển mình theo hướng ứng dụng mỹ thuật, kết hợp du lịch trải nghiệm, lan tỏa thương hiệu khắp các tỉnh và quốc tế.

Năm 2016, làng nghề gốm Phù Lãng được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia, nổi danh với các sản phẩm gốm men da lươn có kích cỡ lớn như chum vại, bình gốm, lư hương, đỉnh, đài thờ…

Làng gốm Phù Lãng (xã Phù Lãng, tỉnh Bắc Ninh) gần 800 năm tuổi nằm yên bình bên bờ sông Cầu.

Nặng lòng với gốm nên dù không sinh ra tại Phù Lãng nhưng chị Đặng Thị Tâm - chủ cơ sở Hợp tác xã (HTX) Gốm và du lịch Minh Tâm luôn mong muốn nâng tầm thương hiệu gốm Phù Lãng. Bên bàn xoay tay, chị chia sẻ về thương hiệu gốm của mình: “Gốm Minh Tâm nổi tiếng không phải bởi quy mô lớn hay công nghệ hiện đại, mà nhờ sự tỉ mỉ và tâm huyết của những người thợ. Trong từng sản phẩm là cả một tình yêu gốm cháy bỏng, được thể hiện qua lớp men phủ cuối cùng, giúp mỗi món đồ mang hơi thở sống động, hài hoà giữa vẻ đẹp mộc mạc và sự tinh tế”.

Gốm Phù Lãng mang trong mình lớp màu đặc trưng riêng.

Để tạo nên lớp màu men da lươn hay mật cánh gián đặc trưng ấy, gốm Minh Tâm luôn chọn lựa kỹ lưỡng từng nguyên liệu. Đất phải ủ lâu năm để mịn dẻo, men được pha từ tro củi, tro trấu, hòa cùng khoáng chất tự nhiên. Tất cả hợp thành công thức bí truyền, lưu giữ từ đời này sang đời khác.

Quy trình đun cũng là một nghệ thuật, nhiệt độ trong lò được kiểm soát tỉ mỉ để lớp men chảy đều và tạo ra vân loang tự nhiên. Những giọt men chảy như giọt nước hoá biến theo nhiệt, không được quá nóng để tránh mất độ bóng và màu sắc đặc trưng. Mỗi tác phẩm ra lò là độc bản, mang dấu ấn của lửa, đất và bàn tay yêu nghề của thợ gốm.

Chị Tâm cho biết: “Gốm Minh Tâm được học hỏi từ các thầy Nhật làng gốm Tô Hô, nhờ đó cho ra đời những bộ sản phẩm đáp ứng nhu cầu tiêu dùng hiện đại nhưng vẫn giữ được vẻ đẹp truyền thống. Phủ lớp men da lươn, men mật cánh gián đã vượt ra khỏi ranh giới làng quê đến với những không gian sang trọng trong nước và quốc tế. Mỗi sản phẩm không chỉ là vật dụng, mà còn là câu chuyện về sự kết nối giữa con người với thiên nhiên, giữa truyền thống và hiện đại.”

“Có vị khách từng hỏi chị: ‘Gốm Minh Tâm có gì đặc biệt?’. Chị chỉ cười và nói rằng: ‘Đặc biệt là ở cái tâm của nhà sản xuất’. Mỗi sản phẩm đẹp không chỉ nhờ hình dáng mà nhờ lớp men là tình yêu, sự chân thành, nhiệt huyết giữ nghề” - chị Tâm bộc bạch.

Mở hướng phát triển mới, đưa hồn gốm bay xa

Làng Phù Lãng hiện có hơn 200 hộ sản xuất gốm, trong đó có 50 lò nung đốt gốm truyền thống, gần 20 lò nung đốt gốm bằng khí gas; số lao động trực tiếp tham gia sản xuất gốm khoảng gần 1.000 người. Theo dòng chảy của thời gian, thế hệ trẻ của làng gốm Phù Lãng hôm nay vẫn tiếp bước cha ông và không ngừng sáng tạo. Bằng tình yêu của người con Phù Lãng, không chỉ có nghệ nhân Đặng Thị Tâm mà những thợ gốm nơi đây luôn tìm tòi, sáng tạo ra những mẫu mã mới từ kiểu dáng đến màu men.

Các sản phẩm của HTX nhiều lần tham gia tại các hội chợ, sự kiện văn hóa.

Hiện, HTX gốm Minh Tâm có hàng nghìn sản phẩm với hàng chục chủng loại như: đèn, bình hoa, chum, vại, tranh gốm, đồ thờ…. Mỗi năm chị Tâm đều sáng tạo ra những mẫu mã khác nhau để tạo nên sản phẩm không tạo cảm giác nhàm chán. Các sản phẩm của HTX đã nhiều lần tham gia tại các hội chợ, sự kiện văn hóa. HTX gốm Minh Tâm là đơn vị đầu tiên tại Phù Lãng có dòng sản phẩm gia dụng đạt chuẩn OCOP 3 sao, đáp ứng tiêu chí an toàn, không chứa kim loại nặng theo đánh giá của Bộ Nông nghiệp. Đây là minh chứng cho nỗ lực không ngừng trong việc gìn giữ nghề gốm truyền thống, đồng thời nâng cao chất lượng để phù hợp với nhu cầu tiêu dùng hiện đại.

Năm 2024, gốm Minh Tâm tiếp tục ghi dấu khi được vinh danh tại Giải Sản phẩm tinh hoa thủ công mỹ nghệ Việt Nam, đồng thời nhiều sản phẩm còn được lựa chọn để xuất hiện trong bộ phim “Huyền Tinh Dạ Trạch” và trưng bày tại Bảo tàng Bắc Ninh. Những cột mốc này góp phần khẳng định giá trị thương hiệu, cũng như vị thế của gốm Phù Lãng trên bản đồ văn hóa – thủ công mỹ nghệ Việt Nam.

Chị ĐặngThị Tâm hướng dẫn du khách trải nghiệm công đoạn làm gốm.

Thời gian qua, bên cạnh việc sản xuất gốm, HTX gốm Minh Tâm còn là điểm du lịch để du khách tìm đến trải nghiệm làm gốm. Từ năm 2018, cơ sở của chị trở thành điểm du lịch OCOP 3 sao, mỗi năm đón nhiều đoàn khách trong và ngoài nước. “Người làm gốm không chỉ đợi khách tìm đến, mà phải để du khách được 'chạm' vào đất, cảm được cái 'hồn' của đất,” chị Tâm chia sẻ về mô hình trải nghiệm. Tại đây, du khách được hướng dẫn tự tay nặn gốm, khám phá quá trình tạo hình – phơi – phủ men – vào lò – ra lò, được nghe những câu chuyện nghề, nguồn gốc men da lươn, men cánh gián, được ngắm những lò nung đỏ lửa và hít trọn mùi đất, mùi tro củi đặc trưng của Phù Lãng.

Song song với du lịch trải nghiệm, HTX gốm Minh Tâm cũng đưa gốm Phù Lãng lên không gian số, một bước đi táo bạo nhưng tất yếu. Từ năm 2023, HTX bắt đầu livestream trên TikTok, Zalo, Facebook để kể chuyện về sản phẩm, về làng nghề, về hành trình giữ lửa. Mỗi buổi phát trực tiếp, HTX không chỉ bán hàng mà còn “bán câu chuyện”, bán tình yêu đất Việt và niềm tự hào văn hóa dân tộc. Có những khách hàng sau khi xem livestream đã tìm đến tận xưởng, đặt mua hàng chục sản phẩm hoặc đăng ký tour trải nghiệm.

Đi qua bao thăng trầm và cạnh tranh gay gắt từ thị trường, những người con Phù Lãng vẫn kiên trì tìm hướng đi mới cho các sản phẩm gốm. Khói lò Phù Lãng hôm nay không còn là biểu tượng của lam lũ, mà là dấu hiệu hồi sinh của một làng nghề biết làm mới mình giữa công nghiệp hóa, số hóa và toàn cầu hóa. Đất vẫn nặng - lửa vẫn cháy - người vẫn bền, để gốm Phù Lãng hôm nay tiếp tục tỏa sáng trong dòng chảy văn hóa Việt.